Dziś do Betleja jadą Królowie… Trzej Królowie w tradycji polskiej i regionalnej
ZAPRASZAMY NA OTWARCIE WYSTAWY ETNOGRAFICZNEJ ŚWIĄTECZNEJ
W DNIU 11 GRUDNIA 2016 ROKU, W NIEDZIELĘ, O GODZ. 16.00, W GALERII „MAGNEZ”.
Dziś do Betleja jadą królowie,
Złote korony mają na głowie,
Z Jeruzalem wyjechali,
Gdzie się Heroda pytali – o nowym królu…
– jest to początek kolędy śpiewanej przez dziecięce i młodzieżowe grupy kolędnicze, chodzące współcześnie z gwiazdą, w wigilię Święta Trzech Króli – 5 stycznia w Majdanie Sieniawskim.
Mędrcy ze Wschodu, Magowie, Trzej Królowie, Kacper, Melchior i Baltazar – tajemnicze postaci biblijne przez wieki chrześcijaństwa fascynowały ludzkość swoją legendą. Prowadząca ich niezwykła gwiazda, cudowna podróż oraz symboliczne dary – rozpalały wyobraźnię, budziły zachwyt… Zawarte w średniowiecznych przepisywanych odręcznie księgach wzmianki i opowieści na temat Mędrców, ułożone zostały w jedną historię. W 2. połowie XIV w. niemiecki karmelita Jan z Hildesheim w „Historii Trzech Króli” stworzył barwną opowieść. Opisał dalszą wędrówkę Trzech Króli, wyświęcenie ich na arcybiskupów przez św. Tomasza – apostoła Indii, śmierć mędrców oraz kolejne translokacje relikwii. Według legendy, wszyscy Trzej Królowie zmarli w wieku ponad 100 lat, pochowani zostali razem w jednym grobie w południowej Arabii. Stamtąd ich ciała przeniesiono do Konstantynopola, następnie do Mediolanu, a w końcu do Kolonii, gdzie relikwie złożono w jednym złotym relikwiarzu w katedrze Najświętszej Maryi Panny, do którego przybywali pielgrzymi z całej Europy, zyskując wspomożenie i doświadczając cudów. W XVIII wieku kult Trzech Królów z Kolonii zanikł, a ich miejsce zajęli inni święci.
Święto Trzech Króli zamyka dwunastodniowy czas Godnich Świąt. Oficjalna nazwa święta to „Epifania”, czyli Objawienie Pańskie: objawienie się Boga człowiekowi, w rozumieniu potrójnego objawienia się Chrystusa światu – w czasie pokłonu Mędrców, w czasie chrztu w Jordanie i podczas wesela w Kanie Galilejskiej. W polskiej kulturze i tradycji chrześcijańskiej szczególnie akcentowano objawienie Chrystusa Mędrcom, którzy reprezentują inne ludy, kultury i religie. Święto obchodzone przez chrześcijan od IV w., zaś w Polsce – od wieku XIV. Do 1960 r. uroczystość Trzech Króli była w Polsce świętem kościelnym i dniem wolnym od pracy. Zniesiona, a następnie przywrócona w 2010 r., jest obchodzona jako święto Objawienia Pańskiego od 6 stycznia 2011 r.
Zwyczaje ludowe w dniu święta Trzech Króli praktykowane dawniej i współcześnie, wiązały się przede wszystkim z noworocznym okresem przejścia, zimowym przesileniem dnia z nocą, kiedy to różnymi sposobami należało zapewnić sobie powodzenie i pomyślność. Święcono zatem w kościele – kredę, mirrę, czyli żywicę świerkową, kadzidło tj. kawałki bursztynu i jagody jałowca, złote pierścionki, łańcuszki, medaliki, monety, a także wodę. Mirrę i kadzidło następnie spalano na szufelce, a dymem okadzano wnętrze domu i obory, zaś poświęconą wodą kropiono, aby zapewnić zdrowie domownikom i zwierzętom, ochronić przed nieszczęściem. Kredy poświęconej używa się do dzisiaj w celu utworzenia magicznej granicy przez opisanie drzwi wejściowych. Pisze się: K+M+B RP 2016 lub C+M+B AD 2016. Tradycja rozmaicie tłumaczy ów skrótowy zapis: „Kacper Melchior Baltazar Roku Pańskiego 2016 chronią ten dom od złego” czy też: „Chrystus Mansionem Benedicat” – „Chrystus błogosławi ten dom”. Poświęconą biżuterię ze złota czy innych kruszców ofiarowywano następnie dzieciom odchodzącym z domu, wyjeżdżającym do pracy, szkoły, w podróż, co miało zapewnić im ochronę i powodzenie w przyszłym dorosłym życiu. Trzej Królowie bowiem uchodzili za patronów podróży. Przyzywano ich gdy groziło niebezpieczeństwo w podróży i w drodze przez życie. Poświęconym złotem pocierano także bolące miejsca na skórze.
Przez cały okres Godnich Świąt składano sobie życzenia. Należało wykazywać się w tym szczególnym czasie wyjątkową szczodrobliwością i nie żałować niczego domownikom, rodzinie, odwiedzającym dom kolędnikom, ludziom ubogim, sąsiadom, krewnym, obdarzając ich darami: jedzeniem i pieniędzmi. Wierzono, że owa hojność wróci do obdarowującego; im bardziej będzie się szczodrym, tym szczodrzejsze plony wyda ziemia, większy będzie urodzaj, większymi łaskami obdarzy Bóg. Wigilia Trzech Króli i dzień Trzech Króli nazywane były: szczodrym wieczorem, szczodrym dniem, na pamiątkę szczodrych darów złożonych przez mędrców Dzieciątku. Dzieci gromadkami chodzące po domach składały specjalne życzenia tzw. szczodrackie, za które otrzymywały pieczywo „szczodroki” – okrągłe bułeczki albo rogaliki z nadzieniem.
W tym przełomowym okresie rolnicy bacznie obserwowali i nadal obserwują pogodę, zaznaczając czy zapisując pogodę przez 12 dni odpowiadających 12 miesiącom. Najpierw jeszcze w Adwencie, od 13 grudnia – dnia św. Łucji do 24 grudnia, a następnie od 25 grudnia do 5 stycznia. Już 1 stycznia dostrzegano wydłużanie się dnia, w dniu 6 stycznia powiadano iż: „Na Trzech Króli noc się kuli” czy „Królowie pod szopę, dnia na kurzą stopę”. Znane były przysłowia prognozujące pogodę: „Na Trzy Króle słonko świeci, wiosna do nas pędem leci”, „Gdy w Trzech Króli mrozek trzyma, będzie jeszcze długa zima”.
W widowiskach kolędniczych, stanowiących rodzaj wędrownego teatru czy jasełkach, odgrywanych na scenach, wejście Trzech Królów, rozmowa z Królem Herodem, czy pokłon mędrców przed szopką stanowiły efektowniejsze części przedstawienia. Przede wszystkim z powodu kostiumów, które odróżniały się barwnością, swego rodzaju egzotyką, a na które składały się nakrycia głowy – korony czy turbany, pokrycie twarzy jednego z królów sadzą czy czarną pastą do butów, niekiedy maski, pasy czy kolorowe naramienne kapy.
Figury Trzech Króli wstawiano także wieczorem 5 stycznia do szopek dekorujących kościół. Oprócz trzech figurek, rozrastał się orszak, na który składały się postaci asysty – służących prowadzących rozmaite zwierzęta. Zwyczaj montowania wielofiguralnych, ruchomych szopek nadal jest praktykowany w kościołach zakonnych: kapucynów, bernardynów, franciszkanów, co jest bezpośrednim nawiązaniem do gestu św. Franciszka, który w 1223 r. we włoskim Greccio zaaranżował stajenkę z żywymi zwierzętami na pamiątkę narodzenia Jezusa.
Zwyczaj organizowania orszaku Trzech Króli zaczęto praktykować w 1885 r. w Alcoy w Hiszpanii. Była to uliczna parada z udziałem uczestników przebranych w postaci Trzech Królów, podczas której obrzucano dzieci cukierkami. W 2008 r. warszawska szkoła „Żagle” prowadzona przez Stowarzyszenie Wspierania Edukacji i Rodziny „Sternik”, wystawiła jasełka w plenerze z udziałem wszystkich uczniów szkoły. Rok później przedsięwzięcie powtórzono, angażując w inicjatywę coraz więcej osób i rozwijając scenariusz. Do wspólnego kolędowania włączyli się mieszkańcy Warszawy, ruszył pierwszy orszak. Przykład warszawskiego orszaku bardzo się spodobał i w ciągu zaledwie kilku lat przejęty oraz adaptowany został przez inne polskie miasta. W roku 2016 orszaki odbyły się w 420 miejscowościach. „Orszak prowadzą Trzej Królowie symbolizujący trzy kontynenty – Europę, Azję i Afrykę. Ich świtę stanowią setki dzieci ubranych w barwne stroje. Towarzyszą im zespoły, kapele, żywe zwierzęta, a także mieszkańcy miast w fantazyjnych koronach na głowie. Kulminacyjnym momentem świętowania jest pokłon oddany Dzieciątku oraz wspólne kolędowanie. Orszak przypomina o bogatej, polskiej tradycji jasełkowej i zachęca do radosnego przeżywania Bożego Narodzenia i święta Trzech Króli.” Organizację orszaków wspomaga warszawska Fundacja „Orszak Trzech Króli”, powstała w 2010 r.
O starym i nowym kulcie Trzech Króli, ze szczególnym uwzględnieniem regionu, opowiada wystawa świąteczna przygotowana w Muzeum w Przeworsku, zorganizowana przy pomocy i z udziałem zasobów: Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, Muzeum Archidiecezjalnego w Przemyślu, Muzeum – Zamku w Łańcucie, Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Archiwum Państwowego w Przemyślu, Muzeum Narodowego w Warszawie, Stowarzyszenia Promocji i Rozwoju „Młody Mołodycz” oraz ze zbiorów prywatnych.
Wystawa czynna od 11 grudnia 2016 r. do 2 lutego 2017 r.
Ikona wystawy: ilustracja do przysłowia „Na Trzy Króle słonko świeci, wiosna do nas pędem leci” autorstwa Sylwii Zawiślak.
Relacje z wystawy:
TELEWIZJA TWOJA TV: http://twojatv.info/aktualnosci,3635.html
ŻYCIE PODKARPACKIE: https://www.zycie.pl/informacje/artykul/11649,podazajac-sladami-trzech-kroli-wideo-galeria
ZAPOWIEDŹ W RADIU RZESZÓW:
https://web.facebook.com/AudycjaTuiTeraz/photos/ahttps://web.facebook.com/media/set/?set=a.1053103101485794.1073742439.438129056316538&type=3&
ZWIEDZANIE WYSTAWY:
https://web.facebook.com/media/set/?set=a.1053103101485794.1073742439.438129056316538&type=3&_rdr
Informacja na FB ORSZAK TRZECH KRÓLI z dn. 22.01.2017 r.
Katarzyna Ignas