Wystawa realizowana w ramach zadania: „Topiec, błąd i lizibożek – wystawa wierzeń demonologicznych regionu przeworskiego”, dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, w ramach programu: Kultura ludowa i tradycyjna. Finansowy wkład własny zapewnił Powiat Przeworski – Organizator Muzeum w Przeworsku.
To kolejna wystawa etnograficzna pokazywana w Galerii „Magnez” Muzeum w Przeworsku, przybliżająca kulturę ludową regionu przeworskiego. Przedstawiamy na wystawie świat nadzmysłowy, stanowiący integralny element kultury duchowej. Świat wierzeń człowieka dawnej wsi, związanego mocno z przyrodą, od przyrody uzależnionego; człowieka, który rozumiał świat otaczający go, jako ten bliski oswojony i ten obcy, wrogi, będący we władaniu złego ducha. Ludowe wierzenia, nazwane współcześnie pejoratywnie zabobonami, funkcjonujące obok chrześcijaństwa, składały się na system moralny, porządkujący życie duchowe i codzienne. Odwołujemy się do czasów sprzed epoki medialnej, kiedy bodźcem rozbudzającym wyobraźnię było żywe słowo – a więc bajki, gadki, opowieści i opowiastki przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, w których w twórczy sposób mieszały się wątki lokalne, uniwersalne, mityczne. Wytworami wyobraźni były istoty demoniczne; ich ludowe wyobrażenia stanowią zasadniczy temat wystawy.
Wystawa powstała w oparciu o klasyczne wywołane źródła etnograficzne, czyli archiwalne wywiady pochodzące z badań etnograficznych przeprowadzonych w roku 1965 przez Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie oraz wywiady prowadzone współcześnie we wsiach regionu przeworskiego. Zrąb jej stanowi scenografia przygotowana na podstawie przekazów źródłowych, dotyczących wierzeń w demony. Są to prace malarskie Marii Szumierz z Łopuszki Wielkiej i prace graficzne Sylwii Zawiślak z Olimpowa, a także wybrane prace plastyczne dzieci, przygotowane w różnych technikach – ilustracje do opowieści wierzeniowych. Na wystawie znalazły się również fotografie dokumentujące miejsca występujące w opowieściach wierzeniowych z terenu regionu przeworskiego, jak np. krzyżowe wody Mleczki i Wisłoka, gdzie pojawiały się topielce, cmentarz choleryczny, gdzie latały czarownice czy krzyż na skraju lasu, postawiony na pamiątkę uwolnienia się z mocy błędu.
Wystawa prezentuje poszczególne istoty demoniczne i półdemoniczne, znane z nazwy i zachowania w regionie przeworskim: dzidko, niechrzczeniec, płamytnik, topiec, światełko, błąd, bożek, chowaniec, mamuna, boginka, gniotek – macek, upiór, czarownica – ukazując ich wygląd, miejsca występowania, działanie, sposoby ochrony. Zwieńczenie wystawy stanowią wizerunki chrześcijańskich Świętych – Małgorzaty, Jerzego i Michała Archanioła, których legenda przedstawia w walce z szatanem, a którzy współcześnie wzywani są przeciwko złemu duchowi.
Celem realizowanego zadania ministerialnego było przedstawienie i przybliżenie odbiorcy postaci demonicznych z rodzimego folkloru, stojących w opozycji do postaci fantastycznych z gier komputerowych czy z kultury amerykańskiej, popularyzowanych np. podczas imprezy Halloween. Zaś opowieści wierzeniowe zebrane podczas badań terenowych, będące autentycznym przykładem literatury ustnej, stanowią materiał do żywego przekazu ludowych baśni z rodzimego folkloru.
Wystawie towarzyszyć będą lekcje muzealne adresowane do dzieci i młodzieży: Dusze, duchy i demony – czy trzeba się bać? Opowieści o płamytniku, co rozpędza chmury, o niechrzczeńcu – latawcu co lata z wiatrem, o topcu co topił parobków i o błędzie, co się czepia w lesie, O tym jak mamuna odmieniła dziecko i jak gospodarz inkluza chował, Spotkanie z czarownicą; Dobre dusze przodków a złe demoniczne moce – jak je czczono, a jak się chroniono? Katalog demonów przeworskich; Czy demon może zostać awatarem? Demon i apotropeion – co mają ze sobą wspólnego?
Wystawa zrealizowana ze zbiorów: Muzeum w Przeworsku, Muzeum Etnograficznego im. Franciszka Kotuli, Oddziału Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Kresów w Lubaczowie, Pracowni Polskiego Atlasu Etnograficznego w Cieszynie, Towarzystwa Przyjaciół Markowej – Zagrody Muzeum Wsi Markowa oraz ze zbiorów prywatnych. Wydarzeniem wieńczącym realizację zadania będzie sesja popularnonaukowa zaplanowana na 23 listopada 2018 r. Komentarz wystawy dostępny będzie w formie publikacji książkowej. Wystawa czynna w okresie: 5 października – 30 listopada 2018 r.
Otwarcie wystawy w dniu 5 października w piątek o godz. 12.00 w Galerii „Magnez”. W programie: zwiedzanie wystawy, promocja publikacji towarzyszącej wystawie oraz poczęstunek przygotowany przez Koło Gospodyń Wiejskich z Huciska Jawornickiego. ZAPRASZAMY!
Komentarz wystawy pt. „Topiec, błąd, lizibożek i dzidko. Relikty ludowych wierzeń demonologicznych z okolic Przeworska” – dostępny w formacie pdf RELIKTY LUDOWYCH WIERZEŃ DEMONOLOGICZNYCH Z OKOLIC PRZEWORSKA
Katarzyna Ignas
