O WZORNIKU HAFTÓW PRZEWORSKICH – Katarzyna Ignas
Teka „Wzornik haftów przeworskich” przygotowana została jako efekt rzeczowy i publikacja towarzysząca zadaniu realizowanemu przez Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo-Parkowy – Instytucję Kultury Powiatu Przeworskiego, w ramach programu EtnoPolska. Edycja 2024. Wzornik zawiera 17 wzorów hafciarskich znajdujących się na obiektach (odświętnych strojach kobiecych i makatce) wybranych ze zbiorów instytucji Muzeum w Przeworsku Zespołu Pałacowo-Parkowego i Biblioteki Publicznej Gminy Gać oraz ze zbiorów prywatnych: Edyty Chomentowskiej z Maćkówki i Renaty Starczewskiej z Gorliczyny.
Miejscowości pochodzenia obiektów przynależą do administracyjnego powiatu przeworskiego i do regionu przeworskiego określonego dorzeczem Mleczki, wsuniętego w widły Wisłoka i Sanu na północy a zahaczającego o Sieniawę i teren Pogranicza Nadsańskiego. Na południu region przeworski, sięga do wsi Pogórza Dynowskiego; miasta Przeworsk i Kańczuga stanowią centra handlowe, gospodarcze i kulturowe tego obszaru.
Stroje ludowe, obok budownictwa, kultury społecznej i duchowej, folkloru ustnego, kulinariów stanowią wyróżnik danej grupy regionalnej. Region przeworski zalicza się do grupy etnograficznej Rzeszowiaków, wraz z regionem rzeszowskim i łańcuckim, co przełożyło się na uformowanie 3 odmian regionalnych stroju Rzeszowiackiego. Do połowy XIX w. na tym rozległym terenie panował jednolity strój odświętny, na który składały się m.in.: kobiecy żupan z ciemnogranatowego sukna podbitego suknem czerwonym oraz samodziałowe haftowane nakrycia głowy: rąbek i rańtuch, co potwierdzają zachowane obiekty odzieży w zbiorach muzealnych oraz dokumentacyjne rysunki strojów z 1. połowy XIX w. autorstwa Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego i Ludwika Łepkowskiego.
O hafcie przeworskim, tj. związanym z kulturą materialną wiejskiego ludu przeworskiego, z regionem przeworskim, możemy zacząć mówić co najmniej od początku XVIII w. W tym okresie jako wartościowa odzież w testamentach chłopskich wymieniane są rańtuchy, czyli białe lniane nakrycia głowy i ramion w formie szerokiego szala, zdobionego haftem. Z połowy XIX w. pochodzić może najstarszy obiekt w kolekcji strojów ludowych Muzeum w Przeworsku, tenże rańtuch (MP-ET-593, wzór nr 1). Rańtuchy tkane były dwukolorowo (z dodatkiem czerwonej nici) i wyszywane haftami liczonymi geometrycznymi i roślinnymi, jedno- lub dwubarwnie, w kolorach czerwonym, czarnym, brązowym i białym oraz czarnym i czerwonym. Motywy hafciarskie (woluty, meandry, romby) stosowane na rańtuchach nazywano, np.: „piski”, „w cygańską drogę”, „w plastry”. Rańtuchy wyszły z mody przed I wojną światową. Właścicielki rańtuchów przekazywały je do kościołów na obrusy do bocznych ołtarzy bądź też stanowiły rańtuchy odzienie trumienne. Haftem liczonym zdobiono także koszule, spódnice letnie – fartuchy i zapaski. Ten typ haftu jest wspólny dla grup etnograficznych Rzeszowiaków i Lasowiaków.
Haft biały angielski dziureczkowany to kolejny przykład typu haftu modnego w regionie przeworskim od połowy XIX w., stosowanego do ozdoby białych lnianych strojów. Efektownie prezentował się zarówno na ciemnym tle, np. na zapasce na tle ciemnej spódnicy, ale także jako ozdoba kołnierzyka – krezy czy na letniej spódnicy lub halce, nadając częściom ubioru eleganckiej lekkości. We wzorniku prezentujemy 2 przykłady zastosowania tego haftu z początku XX w.: na chuście czepcowej inspirowanej modą krakowską (MP-ET-382, wzór nr 2) i na zapasce (MP-ET-651, wzór nr 3).
Haft aplikacyjny czarny koralikami uznać można za regionalną formę haftu, typową, modną i występującą tylko w okolicach Przeworska. Używany był do zdobienia przodów gorsetów (staników) i ciepłych katanek z długimi rękawami, w miejscach najbardziej wyeksponowanych: na przodach i mankietach rękawów. Co istotne, gorsety i katanki zdobione haftem czarnym aplikacyjnym charakteryzowały się oryginalnym krojem i wykończeniem. Krój staników i katan – taliowany, z rodzajem baskiny w dolnej części, zapinanych na czarne guziczki, o brzegach oblamowanych czarną tasiemką z gustownymi fantazyjnymi wzorami roślinnymi, niekiedy zamkniętymi w konturach z czarnego sutaszu, z dominantą czarnych błyszczących koralików. We Wzorniku prezentujemy stanik (MP-ET-28, wzór nr 4) oraz 2 katany (MP-ET-28, wzór nr 5 i MP-ET-308, wzór nr 6). Staniki i katany przeworskie w tej formie, zostały wyparte całkowicie w okresie dwudziestolecia międzywojennego przez gorsety w stylu krakowskim, z tackami (kaletkami), wyszywane kolorowymi nićmi i cekinami. Należy podkreślić wyjątkowość przeworskich katan, na którą zwróciła uwagę już 1971 r. Teresa Szetela-Zauchowa, w komentarzu wystawy katan ludowych ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie, pisząc tak: „Nie można w miejscu nie poczynić kilku uwag na temat zdobienia przeworskich katan, które nie znajduje sobie równego na obszarze naszego województwa; mogą z nimi konkurować jedynie niektóre gorsety, ale tylko w bogactwie motywów. Wartością artystyczną w wielu wypadkach przewyższają je przeworskie katany. Odznaczają się one wyjątkowo trafną tonacją koloru wzoru z tłem, zharmonizowaną, wzbogaconą złotawymi i opalizującymi błyskami. Są również zestawienia kontrastowe. Na przykład czarne wyszycie zastosowane na czerwono-makowym płótnie, biało-czarne uzupełnione gdzieniegdzie barwnymi koralikami na tle fioletowo-amarantowym, itp. We wzorach wyraźny jest konturowy rysunek motywu, wyznaczony czarnym sznureczkiem lub koralikową pasmanterią. Pola rysunku wypełnia kombinacja dobranych w kolorze koralików, tworząc malownicze, stylizowane kwiaty i liście.” (T. Szetela-Zauchowa, Katany ludowe w zbiorach Muzeum w Rzeszowie, Komentarz wystawy, Rzeszów 1971, s. 9)
W okresie międzywojennym wśród kobiet wiejskich zapanowała moda na katanki, wywodzące się wprost z mody mieszczańskiej. Katanki te pozbawione były taliowania, dołem szerokie, zapinane na zatrzaski z boku, o zwężonych mankietach. Charakterystyczną ozdobą był krawat z cienkiego błyszczącego materiału, wieńczący szeroki półokrągły lub graniasty kołnierz. Wyszywane w motywy roślinno-kwiatowe na przodach w układzie pasowym pionowym symetrycznym względem krawatu, na mankietach i wokół kołnierza. Stosowano haft bawełniany jednobarwny wzbogacony koralikami (katanka MP-ET-69, wzór nr 12) lub haft wielobarwny.
Haft czerwono-niebieski był popularny w całej grupie etnograficznej Rzeszowiaków, tj. w regionach: Rzeszowskiem, Łańcuckiem i Przeworskiem, począwszy od pocz. XX w. do okresu międzywojennego. Motywy roślinne, w kształcie naturalistyczne i stylizowane, w tym harmonijnym zestawieniu kolorystycznym, pokrywały białe elementy stroju – zapaski, kołnierze, rękawy i przyramki koszul. Do wzornika wybrane zostały dość nietypowe przykłady wzorów hafciarskich z koszuli (MP-ET-76, wzór nr 7) i zapaski (MP-ET-74, wzór nr 8), tj. rozbudowane i stylizowane wzory, inspirowane motywami haftu angielskiego kolorowego, tzw. jakobińskiego i motywami barokowymi z tkanin prawdopodobnie ornatowych. Trzecim przykładem haftu czerwono-niebieskiego we Wzorniku jest haft w odmianie konturowej, wyszywany ściegiem tzw. sznureczkiem pojedynczym (zapaska z motywem powojnika – własność Renaty Starczewskiej z Gorliczyny, wzór nr 9).
Po modzie na hafty dwubarwne, popularne stały się hafty o kształtach i kolorystyce realistycznej. Hafciarki zdobiły zapaski motywami kwiatowymi, inspirując się przyrodą – kwiatami ogródkowymi i polnymi. Wyszywano: róże, piwonie, chryzantemy, cynie, kosmosy, bratki, dalie, konwalie, złocienie, niezapominajki… Fakt kolorystycznego bogactwa tychże haftów wiązał się z dostępem do różnorodnej oferty nici bawełnianych i jedwabnych w przedwojennych pasmanteriach czy tzw. sklepach bławatnych, prowadzonych w miastach i miasteczkach II Rzeczypospolitej zwykle przez sprzedawców Żydów. We Wzorniku znalazły się przykłady haftu kolorowego bawełnianego na kamizeli tzw. serdaku albo kikliku (MP-ET-139, wzór nr 10) i na zapasce (MP-ET-41, wzór nr 11). Kosztowną, ale bardzo efektowną odmianą haftu kolorowego był haft nićmi jedwabnymi na gorsetach o jasnym tle (gorset ślubny lub panieński, własność Edyty Chomentowskiej z Maćkówki, wzór nr 14), na zapaskach o jasnym bądź ciemnym tle (MP-ET-311, wzór nr 15) oraz na czarnych chustach aksamitnych – haft cieniowany (MP-ET-390, wzór nr 13).
Naturalistyczne kwiaty haftowane koralikami na przodach, tyłach i tackach, metodą mozaiki, stały się cechą identyfikującą gorsety gackie – ze wsi Gać, stanowiące oryginalną regionalną odmianę gorsetów krakowskich. Popularne od początku lat 30., do lat 50. XX w. w Gaci, Białobokach, Markowej, Sieteszy, Urzejowicach. Niewykluczone, że ich ukształtowanie wiąże się z nietuzinkową świadomością społeczną i tożsamością lokalną społeczności wsi Gać, budową Wiejskiego Uniwersytetu Orkanowego i działalnością Koła Młodzieży Wiejskiej „Wici” na terenie Gaci i okolic. Gorsety z czarnego najczęściej aksamitu noszone w zestawie ze spódnicą i zapaską z białego płótna bawełnianego z naszytymi poziomo kilkoma – kilkunastoma kolorowymi wstążkami są ostatnim przykładem odświętnego stroju ludowego, będącego własnością prywatną, przygotowywanego staraniem właścicielek i noszonym przez kobiety panny w czasie procesji odpustowych, z okazji Bożego Ciała, dożynek, podczas obrzędów przedweselnych (zapraszanie na wesele przez pannę młodą i drużkę tzw. rękownicę) i weselnych. Wzór z gorsetu ze zbiorów Biblioteki Publicznej Gminy Gać (wzór nr 16).
W regionie przeworskim makatki ścienne pojawiły się, podobnie jak na terenie całej Polski, na początku lat 50. XX w., co wiązało się m.in. ze zwiększeniem potrzeb estetycznych, wzrostem poziomu higieny na wsi oraz z niezaprzeczalnym urokiem makatki czyniącej wnętrze przyjemnym i powabnym. Co istotne, makatkę można było samodzielnie wyhaftować, nie ponosząc wysokich kosztów. W okresie powojennym, kiedy wyszły z mody haftowane stroje, energia hafciarek skierowała się ku wyszywaniu bielizny stołowej i pościelowej, i właśnie makatek, stąd znaczna ilość rękodzieła haftowanego z tego okresu w zbiorach Muzeum w Przeworsku: obrusów, serwetek, poszewek, ręczników i makatek, kuchennych i pokojowych. Makatki haftowane nićmi jednobarwnymi: czerwonymi, granatowymi i ciemnozielonymi oraz kolorowymi na białym tle płótna lnianego zawieszano w pomieszczeniu pełniącym rolę kuchni: na ścianach – nad stołem, pomiędzy oknami, nad łóżkiem (o tematyce religijnej) czy leżanką, przy piecu, nad kącikiem toaletowym, czyli miednicą na specjalnym taborecie. Makatki zaczęły wychodzić z użycia wraz z pojawieniem się na wsi domów murowanych; ściany z cegły i pustaka uniemożliwiły praktycznie przybijanie makatek do ściany. Do wzornika wybrana została makatka wyszywana czerwoną nicią z obramowaniem – wicią roślinną z motywem chabrów (MP-ET-761, wzór nr 17).
Czy możemy zatem zidentyfikować unikatowy haft przeworski, tj. niepowtarzalny i nie występujący w żadnym innym regonie? Haft liczony rańtuchowy jest wspólny dla obszaru Rzeszowiaków. Hafty białe dziurkowane i wielobarwne roślinne są inspirowane stylem krakowskim. Haft czerwono-niebieski obecny w strojach ludu rzeszowskiego, łańcuckiego i przeworskiego, od początku XX w., stał się cechą kultury materialnej, która ponownie połączyła Rzeszowiaków. Natomiast oryginalny, nie mający analogii w bliższych czy dalszych regionach, jest haft aplikacyjny czarny koralikowy.
Hafty koralikowe czarne na przeworskich gorsetach i katankach kobiecych nie są powszechnie znane, nie zostały dostatecznie spopularyzowane w odsłonach przeworskiego stroju folklorystycznego. Zdobienia te, utworzone z malutkich koralików, z widoczną przewagą czarnych korali, niekiedy z dodatkiem srebrzystych cekinów, wypełniają przody i baskiny gorsetów. Zaś na katankach umiejscowione są przede wszystkim na mankietach, a także na przodach lub na powierzchni przednich naszywanych kieszonek. Przeworskie staniki i katanki z czarnym haftem koralikowym, o oryginalnym kroju i zdobieniu, noszone od 4 ćwierci XIX w. zostały wyparte w latach 20. XX w. przez modę i styl krakowski.
Celem zadania ministerialnego „Wzornik haftów przeworskich” jest popularyzacja i upowszechnienie regionalnego zdobnictwa występującego na odświętnych strojach ludowych z regionu przeworskiego. Wzory zidentyfikowane i dobrane do rozpowszechnienia, charakterystyczne i najbardziej atrakcyjne estetycznie przykłady, opracowane zostały w formie kart wzorów kolorowych i konturowych do odbijania przez Mistrza Haftu – Bartłomieja Jankiewicza. Poprzez publikację Wzornika – teki i udostępnienie wzorów w Internecie, chcemy dotrzeć z przeworskimi wzorami do masowej kultury wizualnej. Wzory te bowiem można wykorzystać do haftowania, zgodnie z ich pierwotnym kontekstem, ale dzięki dostępnemu online graficznemu odwzorowaniu w formacie PDF mogą one posłużyć jako matryce do realizacji rozmaitych produkcji w stylu etnodesign.
Wybrana bibliografia:
Aleksander Błachowski, Ubiór i krajobraz kulturowy Polski i Ukrainy Zachodniej w ikonografii J. Głogowskiego i K. W. Kielisińskiego, Toruń 2011.
Katarzyna Ignas, Ludowe stroje przeworskie, Przeworsk 2017.
Bartłomiej Jankiewicz, Nieodkryty skarb. Haft rzeszowski. Wzornik haftów, Rzeszów 2023.
Franciszek Kotula, Rańtuchy. Elementy kultury ludowej w wyposażeniu kościołów, „Nasza przeszłość”, t. X, 1959, s. 377-390.
Barbara Kożuch, Elżbieta Pobiegły, Stroje krakowskie, Kraków 2004.
Stefan Lew, W dorzeczu Mleczki. Studium historyczno-etnograficzne, Rzeszów 2004.
Kazimierz Pietkiewicz, Zofia Czasznicka, Jadwiga Nowak, Haft i zdobienie stroju ludowego, Warszawa 1955.
Krzysztof Ruszel, Z badań nad kulturą ludową Rzeszowiaków, „Prace i materiały z badań etnograficznych”, t. V, Rzeszów 1985, s. 7-55.
Tadeusz Seweryn, Czarodziejstwo igły, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. IV, Kraków 1972, s. 5-66.
Teresa Szetela, Katany ludowe w zbiorach Muzeum w Rzeszowie, Komentarz wystawy, Rzeszów 1971.
Anna Targońska, Wzornik rzeszowskich haftów ludowych, Rzeszów 1985.
Jacek Tejchma, Dawniej. O ludziach i czasach w Markowej, Markowa 2008.
Jadwiga Turska, Polski haft ludowy, Warszawa 1997.
LISTA WZORÓW NR 1-17 Z PODZIAŁEM NA RODZAJE HAFTU:
Haft liczony jednobarwny
1. Rańtuch biały (lilijka). MP-ET-593
Haft biały dziurkowany
2. Chusta czepcowa biała – naroże. MP-ET-383
3. Zapaska biała (motyw roślinny i elipsy). MP-ET-651
Haft aplikacyjny czarny
4.Stanik karminowy – przód (czarny liść). MP-ET-28
5.Katana bordowa – mankiet (palma). MP-ET-308
Haft koralikowy czarny
6.Katana purpurowa – mankiet (pawie oczko). MP-ET-18
Haft czerwono-niebieski bawełniany
7.Koszula biała – rękaw, przyramek, mankiet. MP-ET-76
8.Zapaska biała (motyw barokowy). MP-ET-74
9.Zapaska biała (powojnik). Własność: Renata Starczewska
Haft kolorowy bawełniany
10. Kamizela bordowa „kiklik” – przód i tył (złocień). MP-ET-139
11. Zapaska biała (piwonia). MP-ET-41
Haft jednobarwny bawełniany
12. Katanka szmaragdowa – kołnierz. MP-ET-69
Haft kolorowy jedwabny
13. Chusta czarna aksamitna – naroże. MP-ET-390
14. Gorset „ślubny” kremowy – przód, tył. Własność: Edyta Chomentowska
15. Zapaska granatowa – naroże (bukiet kwiatów). MP-ET-311
Haft mozaikowy koralikowy
16. Gorset gacki czarny aksamitny – przód (georginie). Własność: Biblioteka Publiczna Gminy Gać
Haft jednobarwny makatkowy
17. Makatka biała „Miłość i zgoda domu ozdoba”. MP-ET-761
1 Wzornik haftów przeworskich Karty białe A2
2 Wzornik haftów przeworskich Karty białe A3
3 Wzornik haftów przeworskich Karty kolorowe A4
Teka Wzornik haftów przeworskich – dostępna już wkrótce !