Nowa publikacja Muzeum w Przeworsku – komentarz książkowy wystawy etnograficznej stacjonarnej pt. „Od Wstępnej Środy do Zielonych Świątek. Obrzędowość wiosenna regionu przeworskiego”, autor: etnograf Katarzyna Ignas. Publikacja została wydana w ramach zadania ministerialnego, dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz ze środków Powiatu Przeworskiego.
Publikacja liczy 184 strony, zawiera kilkaset fotografii autorstwa 31 autorów, archiwalnych, ale przede wszystkim współczesnych, pochodzących z dokumentacji dokonywanej w terenie począwszy od 2004 r. Największa część zdjęć zamieszczonych w książce, powstała w roku 2022 podczas celowego dokumentowania obrzędowości wiosennej regionu w 1. roku realizacji zadania ministerialnego.
Egzemplarze książki są dystrybuowane bezpłatnie, do wyczerpania zasobów – w siedzibie Muzeum w Przeworsku (Pałac Lubomirskich lub Centrum Informacji Turystycznej – Kordegarda).
Książka dostępna w formacie PDF do pobrania: OD WSTEPNEJ SRODY www
Najistotniejszym źródłem do przedstawienia obrzędowości regionu były sprawozdania z wywiadów etnograficznych, prowadzonych w ramach badań terenowych przez etnografa Muzeum w Przeworsku, począwszy od 2004, a kończąc na 2022 roku. Wykorzystano także sprawozdania z wywiadów znajdujące się w archiwach materiałów terenowych: Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie – materiały z badań etnograficznych pod kierunkiem Franciszka Kotuli z lat 60. XX w. oraz z Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, pochodzące z programowych badań terenowych w ramach zadania: „Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian: Przeworskie” realizowanego w 2015 r.
„Publikacja niniejsza poświęcona jest tematowi obrzędowości dorocznej, wiosennej regionu przeworskiego. Pomyślana została jako tekstowy komentarz wystawy prezentującej głównie materiał zdjęciowy. W układzie chronologicznym przedstawiono poszczególne zachowania obrzędowe, praktykowane indywidualnie i wspólnotowo, które są mniej lub bardziej rozbudowane i zróżnicowane w miejscowościach regionu. Prowadzenie działalności rolniczej i spuścizna po chłopskich przodkach przyczynia się do kultywowania zwyczajów z dziedziny magii agrarnej (np. wysiewanie owsa dla baranka, indywidualne gospodarskie święcenie pól, procesje błagalne o urodzaje). Z kolei na obudowę widowiskową praktyk związanych z Triduum Paschalnym w obrębie parafii regionu, wpływ ma działalność zakonu bożogrobców – Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Chrystusowego, którzy do czasu kasaty zakonu w połowie wieku XIX, prowadzili parafie w Przeworsku, Gniewczynie Łańcuckiej i Urzejowicach oraz bliskość ośrodka kultu w Kalwarii Pacławskiej. Dla kultury ludowej, charakterystyczne jest synkretyczne myślenie sakralne, tj. wyjaśnianie archaicznych wątków wierzeniowych interpretacją chrześcijańską, czego liczne przykłady znajdujemy w wypowiedziach rozmówców z regionu przeworskiego. Jedną z cech wyróżniających region przeworski, jest zastosowanie w obrzędowości wiosennej roślin – kłokoczki południowej (południowy zasięg regionu) i tataraku zwyczajnego. Oryginalna dla regionu jest pieśń towarzysząca „kolędowaniu wiosennemu” w wykonaniu małych dzieci nazywanych „żaczkami” praktykowanemu w okresie Wielkiego Tygodnia, jeszcze w latach 60. XX w., zachowana w pamięci rozmówców o incipicie: Już nam tu nastaje ta Kwietnia Niedziela.
Przykładami regionalnego pożywienia wielkopostnego i wielkanocnego, nadal występującymi, są oleje lniany i konopny (tłoczone do lat 80. XX w. w wiejskich olejarniach, a obecnie pochodzące z zakładów przetwórstwa w Tarnogrodzie, Biszczy i w Wieprzowie Ordynackim, kupowane na cotygodniowym targu w Przeworsku, w okresie adwentu i Wielkiego Postu), serowe suszone gomółki, baranki pieczone z ciasta drożdżowego, ćwikła z octem spożywana przy śniadaniu. Poprzedniczka wielkanocnej baby – paska drożdżowa i baranki z piernika oblane kolorowymi lukrami (wyrób cukierniczy Tadeusza Słowika z Kańczugi) to pożywienie, które zachowało się w pamięci informatorów, ale wciąż możliwe do odtworzenia.
Figle czynione na złość w szczególnym czasie przejścia z zimy do wiosny, z Wielkiego Postu do Wielkanocy, tzw. despety, w czasie wiosennym praktykowane są w regionie przeworskim w najbliższej okolicy Przeworska w końcu Wielkiego Tygodnia lub w nocy z 30 kwietnia na 1 maja. Wyrazem kontroli społecznej i dezaprobaty względem osób niecieszących się sympatią było zawieszanie słomianej kukły Judasza, symbolizującej zło, a zarazem będącej odległym echem pogańskiego obrzędu ofiarno-pożegnalnego z kukłą Marzanny uosabiającą zimę. Wieszania kukły, strącanie jej, a następnie niszczenie jej, spalenie i utopienie funkcjonowało jako wielkotygodniowy obrzęd na początku XX wieku w Przeworsku i w Pruchniku. Zwyczaj pruchnicki, w którym występował ewenement w postaci kukły – kolosa przetrwał do czasów współczesnych. Rytualny apotropeiczny zgiełk czyniony w okresach przejścia reprezentuje stary miejski zwyczaj bębnienia w Przeworsku, obecnie praktykowany w Wielki Czwartek i Wielki Piątek, z którym wiąże się dodatkowo podanie wyjaśniające związek z miejscem bębnienia – XVIII-wiecznym kopcem tatarskim.
Święcona pobłogosławiona woda cieszy się wielkim szacunkiem w regionie przeworskim, używana do święcenia domostwa, budynków gospodarczych, zwierząt domowych, do obmywania i picia – jako lek. Szczególnie ceniona jest woda ze źródełka w Sieteszy, obok kapliczki św. Antoniego Padewskiego (Świętego, wyróżniającego się wielkim kultem w regionie). W tym miejscu, gdzie bije źródło, w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, według pamięci informatorów, od zawsze gromadzono się, by napić się i obmyć wodą. Archaicznym kanonicznym zwyczajem regionu, jest dzielenie się „zadzielanie jajkiem” przed śniadaniem wielkanocnym, utożsamiane z dzieleniem opłatkiem podczas wspólnotowej wieczerzy wigilijnej. Obecność orkiestr, działających na stałe w poszczególnych miejscowościach lub organizujących się specjalnie na okoliczność obchodów Niedzieli Wielkanocnej, ich asysta w czasie rezurekcji, wpisuje się w ponadprzeciętną muzykalność ludności regionu, co już w latach 60. XX w. odnotowali badacze Franciszek Kotula i Bogusław Linette. Rozwinięty jest kult zmarłych – bliscy zmarli w sposób symboliczny uczestniczą w dorocznych świętach: wspomina się ich podczas modlitwy poprzedzającej śniadanie wielkanocne, z myślą o nich dzieli się i pozostawia kawałek święconego jajka, odwiedza się groby dekorując je pisankami, trawą owsa, stosownymi stroikami. Ten ostatni aspekt kultu zmarłych rozwinął się w kierunku dekoracyjności w ciągu ostatnich 30 lat, co zgodnie podkreślają rozmówcy.”
Katarzyna Ignas
Fot. na okładce: Monika Kotowicz