UWAGA! CZAS PREZENTACJI WYSTAWY – DO 13 CZERWCA 2021 !
Wystawa etnograficzna pt. „Wzornik przeworski” przygotowana została w ramach programu „EtnoPolska 2021” jako pierwsze działanie merytoryczne zadania pn. „Wzornik przeworski”. Czas trwania wystawy zaplanowany został na 11 kwietnia – 9 maja 2021 r. Z powodu zamknięcia instytucji kultury, wystawa pozostaje nieczynna dla zwiedzających – do odwołania.
– Po co się zdobi przedmioty?
– Żeby było pięknie. Żeby był blask. Żeby się cieszyć.
Istotną inspiracją do powstania wystawy „Wzornik przeworski” była współpraca Muzeum w Przeworsku z: Fundacją Rzeszowską, realizującą w roku 2020 pionierski projekt pn. Wzór podkarpacki oraz z Fundacją Tradycyjna Zagroda, organizującą warsztaty ph. „Wprowadzenie w ludowe wzornictwo regionalne”. Szczytnym celem obu organizacji jest propagowanie wzorów, którymi ręcznie zdobiono przedmioty, otaczające człowieka w wiejskiej przestrzeni, na co dzień i od święta. Muzeum w Przeworsku mając w posiadaniu kolekcję ludowych strojów przeworskich i wydając w 2017 r. wespół z Organizatorem – Powiatem Przeworskim publikację albumową „Ludowe stroje przeworskie – przeszłość i przyszłość”, starało się o „dokonanie identyfikacji wzoru estetycznego i utrwalenie w szerszej świadomości wzorca estetycznego kojarzącego się ze strojami przeworskimi”. Dzięki zadaniu realizowanemu przy dofinansowaniu Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „EtnoPolska 2021”, którego celem jest identyfikacja i popularyzacja regionalnego zdobnictwa z Przeworskiego, 50 wzorów z okolic Przeworska, trafi do Internetu i będzie dostępne do pobrania ze strony www.muzeum.przeworsk.pl Przez to obecnie najszybsze i najbardziej wszechstronne medium, potencjał wzorów przeworskich trafi do każdego zainteresowanego odbiorcy, który użyć i przerobić je może dowolnie.
SZTUKA PLASTYCZNA LUDU WIEJSKIEGO
„W sztuce plastycznej ludu wiejskiego, widocznej w budownictwie, w przedmiotach codziennego użytku i używanych od święta, przejawia się: wrażliwość estetyczna ludności wiejskiej, zamiłowanie do piękna, poczucie i poszanowanie tego piękna, naśladownictwo form przyrodniczych, zdolności indywidualne oraz tradycja środowiskowo- regionalna.” (Marian Pokropek)
Formy zdobnicze zależne są od użytego materiału i odpowiednich narzędzi. Przyglądając się uważnie przedmiotom zdobionym, znajdującym się w zbiorach Muzeum w Przeworsku oraz pochodzącym z zasobów prywatnych, a związanym z miejscowościami z okolic Przeworska, dowiemy się jakie wzory stosowano, jakie wzory się podobały i jakie wzory wybierano do zdobienia przedmiotów w regionie przeworskim.
CO ZAWIERA WZORNIK PRZEWORSKI?
„Wzornik, zbiór rysunków, najczęściej sztychowanych, zawierający wzory elementów architektonicznych, ornamentów, kształtów przedmiotów, mebli, naczyń, itp., służący artystom i rzemieślnikom jako pomoc przy komponowaniu wyrobów.” (Słownik terminologiczny sztuk pięknych)
Wzory powstałe i zachowane na przedmiotach pochodzących z okolic Przeworska, wykonane ręcznie przez rzemieślników i twórców z regionu przeworskiego, ale także wzory pochodzenia fabrycznego (drukowane chustki kobiece); wzory wybierane, zamawiane, stosowane, noszone, modne i lubiane w Przeworskiem.
Tak jak każda kobieca chustka wiązana na głowie, tzw. „dybetka” miała swoje imię, swoje specyficzne określenie, tak też do wzornika, każdy z 50 wzorów prezentowanych na wystawie, otrzymał swoją nazwę. Największa różnorodność i bogactwo zdobień znajduje się na strojach – odświętnych i obrzędowych. Wystawę otwierają kobiece nakrycia głowy: biała chusta czepcowa ze zdobnym narożem, chustki dybetki – „zielona w niebo” i „czerwona w grona” oraz rańtuch – jeden z najstarszych eksponatów z kolekcji strojów ludowych, modny w XIX wieku – szeroki samodziałowy szal pokryty misternym czerwonym haftem we wzór lilijki.
Następnie: koszule i zapaski wyszywane dwukolorowym haftem – czerwonym lub bordowym i niebieskim lub granatowym. To bardzo udane kolorystyczne zestawienie zawojowało ludową modę kobiecą w grupie etnograficznej Rzeszowiaków, na wschód od Rzeszowa, począwszy od lat 20. XX w. Oprócz wyszyć, zapaski w okolicach Przeworska zdobione były tzw. wstawkami, czyli białymi nicianymi koronkami wykonanymi za pomocą szydełka, z motywem rozety.
Osiem muzealnych eksponatów to gorsety stanowiące najefektowniejszy element odświętnego stroju panieńskiego. Gorsety zakładane na wesela, procesje, uroczystości, mieniące się jedwabiem, błyszczące koralikami i cekinami. Wśród gorsetów, pokazane zostały wzory roślinne na staniku przeworskim z końca XIX w. oraz na gorsetach krakowskich, w tym gorset krakowski ślubny haftowany na białym atłasie. Na szczególną uwagę zasługuje gorset z Gaci pokryty haftem koralikowym mozaikowym. Zestaw wzorów ze strojów kobiecych zamyka metalowa obręcz – pas kobiecy ślubny z ornamentem okuciowym ulokowanym na boku klamry pasa.
Wzory na strojach męskich pochodzą z okryć wierzchnich – z płaszcza tzw. burnusa i z kożucha tzw. podolskiego oraz z pasa skórzanego zdobionego „wybijanką” tj. szlaczkami wybijanymi za pomocą metalowych stempelków.
Kolejnym wątkiem wystawy są paradne meble (kanapa, skrzynia, łóżko i stół), zdobione elementami toczonymi, techniką płaskorzeźby i wzorami rytymi; te ostatnie pokazane są we wzorniku. Wyjątkową zdobnością charakteryzowały się ramy do obrazków, fotografii. W regionie przeworskim upodobano sobie zdobienie ram w motywy żołędzi i liści dębu oraz w owoce i liście winogron.
Dwa przykłady ozdób ściennych to ręcznik i makatka kuchenna, wyszywane jednobarwnym haftem – czerwonym i zielonym. Do krzepiącego i pouczającego hasła makatkowego, twórczyni włączyła przeworski regionalizm gwarowy – zdrobnienie „gospodyńka”.
Kunszt rzemiosła kowalskiego z warsztatu Benbenków z Przeworska ukazują zdobione motywami solarnymi – okucia dyszla oraz zawias pasowy.
Działającą w latach 1882-1925 w miasteczku Kańczuga, szkołę uczącą rękodzieła koronkarskiego, reprezentuje matryca do wzoru w kształcie motyla, jak również przykłady koronek i wałek – warsztacik koronkarski z przypiętym wzorem z 1936 r.
Wystawę wzorów przeworskich zamykają przykłady plastyki obrzędowej na materiale nietrwałym – jajach i pieczywie. Pisanki sprzed kilkunastu i kilku lat, wykonane są techniką woskową i rytowaną. Na pisankach przeworskich występują najbardziej archaiczne motywy – słońca, gałązki, kędziory potęgujące życiodajną moc tkwiącą w jajach. Wzory o formach rozetowych, geometryzowanych, roślinno-kwiatowych, zwierzęcych, powstałe za pomocą dającej nieograniczone możliwości techniki wyskrobywania wzorów, prezentowane są na pisankach autorstwa twórczyń – Elżbiety Bajdak z Przeworska i Marii Szumierz z Łopuszki Wielkiej. Końcowym akcentem jest piernikowe odpustowe serduszko, upieczone i ozdobione kolorowymi lukrami przez cukiernika Jana Chruszcza z Kańczugi ok. 1970 r.
MOTYW I WZÓR
„Ornament (łac. ornamentum = ozdoba) – motyw lub zespół motywów zdobniczych stosowanych w architekturze i innych sztukach plastycznych, może występować w formie pasów (o układzie ciągłym lub rytmicznym), wypełniać określone pola (symetrycznie lub asymetrycznie) albo pokrywać jednolicie całą powierzchnię przedmiotu.” (Słownik terminologiczny sztuk pięknych)
„Wzór: 1. rysunek, motyw odbity, wyhaftowany itp. w celu ozdobienia czegoś; 2. rysunek, przedmiot przeznaczony do odtwarzania lub powielania; 3. osoba lub rzecz, którą warto naśladować.” (Słownik języka polskiego)
Przykłady zdobienia przedmiotów praktykowanego w regionie przeworskim cechują się zarówno uniwersalnością, jak i specyfiką regionalną. Motywem archaicznym i uniwersalnym jest wzór kołowy, ośrodkowy, centryczny, rozetowy, o idealnych proporcjach, znany z natury (np. promieniste słońce, śnieżynka, róża, kwiat), jak i z realizacji w sztuce wysokiej. Rozety wykonywane za pomocą cyrkla, stosowane były powszechnie jako znaki ciesielskie, ryte na środkowym tragarzu izby w drewnianej chałupie. Przykłady wzorów rozetowych dostarczyły: koronka szydełkowa, okucie wozu, haft na tkaninie. Inny stary motyw, obecny także w naturze i w sztuce wysokiej to rózgi, lilijki, kędziory – występujące np. na pisankach, pieczywie odpustowym i jako wyszycie na tkaninie.
Osobny zbiór wzorów stanowią wzory naturalistyczne – mniej liczne zwierzęce (paw i wiewiórka) oraz bardzo popularne roślinne, kwiatowe, z motywem owoców, np. maki, prymule, wiśnie. Inspiracją dla tworzących wzory kwiatowe były konkretne gatunki kwiatów ogrodowych i polnych (m.in. kwiat dyni, piwonie, cynie, złocienie, róże). Wśród nich występują wzory symetryczne, konturowe, z wyobrażeniem linearnym wici roślinnej, realistycznej lub geometryzowanej.
Warto zwrócić uwagę na kolorystykę wzorów. Region przeworski przynależy do grupy etnograficznej Rzeszowiaków, wśród których szczególnie modne stało się począwszy od lat 20. XX w. łączenie kolorów haftu: czerwono-niebieskiego bądź bordowo-granatowego, takie zestawienia mamy w prezentowanym wyborze wzorów.
Do wzornika dobrane zostały wzory do wykorzystania na rozmaitych polach zdobniczych, w różnych sekwencjach i układach, możliwe do powielenia i składania w większą całość.
WZÓR PRZEWORSKI, CZYLI JAKI? I PO CO?
Czy zatem możemy odpowiedzieć na pytanie – co jest wzorem przeworskim? Jaki jest wzór przeworski? Na odpowiedź jest jeszcze za wcześnie. Czy wyciągnięte na światło dzienne i coraz bardziej popularyzowane wzory regionalne „dadzą radę” zainspirować grafików, designerów, dekoratorów, stylistów? Czy zaowocują w przyszłości wysypem poduszek, ubrań, naczyń, bielizny i gadżetów z nadrukiem we wzory przeworskie? Na odpowiedzi na pewno doczekamy się.
Istotne jest, by lokalna społeczność znała i doceniała wzory stosowane i występujące na lokalnym terenie. Głównym walorem lokalnego zdobnictwa niekoniecznie jest jego bogactwo plastyczne, kształty i barwy, lecz fakt, iż jest rodzime, a więc „nasze”, „swojskie” i wiąże się z nim lokalna tradycja. Jako taki, regionalny wzór przeworski, może stać się w przyszłości elementem naszej tożsamości.
Katarzyna Ignas
Opracowanie graficzne wzorów: Rufin Ruchel – TW Designart Tomasz Wajda
Wystawa czasowa etnograficzna pt. WZORNIK PRZEWORSKI ze zbiorów: Muzeum w Przeworsku Zespołu Pałacowo-Parkowego, Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Gminnego Ośrodka Kultury w Gaci oraz ze zbiorów prywatnych.
Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo-Parkowy – Galeria „Magnez”: 11.04 – 9.05.2021 r.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach programu Narodowego Centrum Kultury EtnoPolska 2021.
